… आणि नायडू हॉस्पिटलचे डॉक्टर नायडू सापडले!

अभय खैरनार

पुणे, दि. २८ मे २०२१: पुण्यातील नायडू हॉस्पिटल पूर्ण राज्यात आणि देशात माहित आहे. ब्रिटिशांनी प्लेगच्या वेळी स्थापन केलेले या रुग्णालयाने गेल्या शंभर वर्षात अनेक साथी पहिल्या आणि त्यावर उपचार केले. प्लेग, स्पॅनिश फ्लू, स्वाइन फ्लू, सार्स आणि आता कोवीड या सगळ्या आजाराचे पहिले काही रुग्ण येथेच  दाखल झालेत. कोविडच्या काळात पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी येथील नर्स छाया जगताप याना फोन केल्यावर, पुन्हा देशपातळीवर नायडू हॉस्पिटलची  चर्चा झाली.

नायडू हॉस्पिटल आणि या सांसर्गिक रुग्णालयाबाबत सगळयांना माहीत असले तरी, डॉक्टर नायडू कोण होते? हे आताच्या पिढ्यांना माहीतच नाही.

डॉक्टर नायडूंबाबत मला जेव्हा माहिती मिळाली आणि त्या माणसाचे कर्तृत्व ऐकले तर प्रश्न पडला – पुणे, महाराष्ट्र आणि देशभर काम करणाऱ्या या माणसाबाबत कोणालाच कसे माहित नाही. आपल्याकडे नोंदी योग्य प्रकारे ठेवत नाहीत, म्हणून कितीतरी लोक प्रकाशातच येत नाहीत.

करोनाला मार्चमध्ये एक वर्ष झाले, तेव्हा आमच्या वृत्तपत्राने एक लेख मालिका करायचे ठरवले होते.  मी त्यासाठी नायडू हॉस्पिटलची कोविडमध्ये भूमिका आणि डॉक्टर नायडू कोण होते? हा विषय सुचविला. आमच्या संपादकांनी मला सूचना केली, नायडू हॉस्पिटल बाबत भरपूर लिखाण झाले आहे, तुम्ही डॉक्टर नायडू यांच्यावर लिहा. मला पण ते आवडले आणि मी डॉक्टर नायडूंबाबत शोधमोहीम सुरू केली.
पहिला फोन पुणे महापालिकेचे डॉक्टर संजीव वावरे यांना केला. डॉक्टर नायडू कोण होते आणि हॉस्पिटलला त्यांचे नाव का दिले? असे त्यांना विचारले.  त्यांनी प्रामाणिकपणे सांगितले महापालिकेकडे कुठलीही नोंद नाही. जुने अधिकारी किंवा डॉक्टर्स सांगू शकतील. तसेच सिनियर डॉक्टर सुभाष कोकणे यांचा नंबर दिला आणि सांगितले हे किमान १९८० पासून नायडू हॉस्पिटलला येतात. मी त्यांना फोन केला. पण त्यांनीही प्लेग मध्ये नायडूंनी काम केले आहे, एवढेच सांगितले. त्यांनी सुचविले की, ससून मध्ये जुन्या डॉक्टरांना माहित असेल तर तपासा. ससूनला चौकशी केली, पुन्हा निराशा. अजून शहरातील एका जुन्या डॉक्टरांना फोन केला, पण त्यांनाही काही आठवत नव्हते.  तरीही मी चिकाटी कायम ठेवली. मला माहित होते, पत्रकार राजू इनामदारकडे पुणे महापालिकेला शंभर वर्ष झाल्या निम्मित डॉक्टर मा. प. मंगुडकर यांनी १९६० साली लिहिलेल्या शताब्दी ग्रंथ आहे. ‘पुणे नगरसंस्था शताब्दी ग्रंथ’ या नावाचे पुस्तक, जे सध्या महापालिकेकडे पण उपलब्ध नाही. हा ग्रंथ म्हणजे खूप मोठा ठेवा आहे. खूप  पाठपुरावा केला तेव्हा राजू यांनी तीन दिवसासाठी मला हे पुस्तक एकदा वाचायला दिले होते. मी त्यांना विनंती केली, मला डॉक्टर नायडू यांच्यावर लिहावयाचे आहे. माझ्यासाठी पुस्तक चाळा आणि काही माहिती आहे का सांगा. त्यांनी पण मदत केली पण पुस्तकातही काही माहिती मिळाली नाही.

नगरसचिव, आजी माझी आरोग्यप्रमुख, माजी महापौर, जुने नगरसेवक सगळयांना संपर्क केला पण हाती काही लागत नव्हते. नगरसेवक अरविंद शिंदेंना फोन केला. पुणे स्टेशन परिसरात त्यांचा जुना हॉटेल व्यवसाय म्हणून अपेक्षा होती, काही तरी माहिती मिळेल, त्यांनी लहानपणापासून नायडू हॉस्पिटल पाहत आलो आहे हे सांगितले. पण डॉक्टर डॉ. नायडू कोण हे नाही सांगता आले. त्यांनी नायडू हॉस्पिटलचे निवृत्त कर्मचारी श्रीपाद कुलकर्णी यांचा नंबर दिला. कुलकर्णीनी नायडू हॉस्पिटलचा प्रवास सांगितला, पण डॉक्टर नायडू कोण हे माहित नाही सांगितले. त्यांनी पण जुन्या सहकाऱ्यांकडे चौकशी केली. नायडूमध्ये धोबी काम करणाऱ्या संजुमामाना फोन केला. त्यांच्या घराकडेच नायडू हॉस्पिटल सुरु झाल्यापासून धोबीकाम आहे, पण त्यांनापण डॉक्टर नायडू कोण सांगता आले नाही.

शेवटी वर्तमानपत्राची डेडलाईन असते. चारपाच दिवस शोध घेऊन पण डॉक्टर नायडू नाही सापडले. म्हणून शेवटी, आहे त्या माहितीवर लेख लिहिला. लेखाचा अँगल बदलला आणि पुन्हा नायडू हॉस्पिटलवरच लिहिले, पण त्यात आवर्जून लिहिले की डॉक्टर नायडू कोण होते? हे महापालिका आणि जुन्या डॉक्टर्सला पण माहित नाही.  तो लेख २ मार्च २०२१ ला हिंदुस्थान टाइम्स मध्ये प्रकाशित झाला आणि पुढे मी पण डॉक्टर नायडूंचा शोध थांबविला.

इंग्लिश वृत्तपत्राचा एक फायदा असतो, तुमची बातमी ऑनलाइनला आली की, देशभर आणि जगभर जाते.

६ एप्रिल २०२१, ला माझ्या ऑफसच्या इमेलवर जीआयएफटी हैदराबाद च्या माझी प्राध्यापक डॉक्टर शर्मिला नंदूला यांचा ई-मेल आला. “तुमची बातमी वाचली. डॉक्टर नायडू याच्या बाबत कोणालाच माहिती नाही ते वाचले. मला तुमच्या सोबत डॉक्टर नायडू यांच्याबाबत बोलायचे आहे. मोबाईल नंबर पण दिला.” मला तर लॉटरी लागली, मी लगेच उत्तर दिले, कधी फोन करू?
आमचे बोलणे झाले आणि शर्मिला या डॉक्टर नायडू यांच्या नातेवाईक निघाल्या. त्यांची आई डॉक्टर नायडू यांची नातं होती. सध्या डॉक्टर नायडू यांचे अकरा नातवंडे आहेत आणि त्या पैकी काही पुण्यात राहतात. डॉक्टर नायडूंचा मुलगा पद्माकर यांचा मुलगा विवेक यांचा नंबर दिला. ते सध्या पुण्यात राहतात. या दोघांनी मिळून मला डॉक्टर नायडूंबाबत खूप लेखी साहित्य पाठवले. जुने फोटो आणि त्यांना मिळालेले विविध पदक आणि बऱ्याच जुन्या आठवणी सांगितल्या.

मी त्यावर आधारित बातमी तयार केली पण बातमीला शब्दमर्यादा असते. मी पण बातमी हवी तशी लिहू शकलो नाही. परत बातमी मोठी झाल्याने ती कापली गेली आणि महत्वाची माहितीच आली नाही. मी पण निराश झालो. विवेक नायडू आणि शर्मिला दोन्ही  नाराज झालेत. त्यांना मी आश्वासन दिले. मी परत लिहिलं, नाहीतर माझ्या इतर वर्तमानपत्रामधील मित्रांना डॉक्टर नायडू यांच्यावर लिहायला सांगेल.
दरम्यान विवेक नायडू आणि माझी मैत्री जमली. ते मला मध्ये मध्ये फोन करू लागले. माझ्याकडे कोविडने प्रवेश केल्याचे समजल्याने चौकशी करू लागले. त्यांनी मला पाटबंधारे खात्यातील निवृत्त अभियंता भीम खेडकर यांचा नंबर दिला, जे विवेक यांचे वडील पद्माकर यांचे मित्र होते आणि नायडू कुटुंबियांचे शेजारी होते.

खेडकर यांनी पत्री सरकार नाना पाटील तुरुंगातून सुटून थेट डॉक्टर नायडू यांच्या कडे डोळे तपासायला आले होते याची आठवण सांगितली. ते म्हणाले, “जेव्हा डॉक्टर नायडू आणि नाना पाटील बोलत होते, तेव्हा नायडू यांच्या घरापासून थेट दारूवाला पुलापर्यंत त्यांना पाहायला रांग लागली होती. तसेच डॉक्टर नायडू राहत असलेल्या सोमवार पेठ ते रास्ता पेठ रस्त्याला डॉक्टर नायडू यांचे नाव देण्याचा प्रस्ताव खूप वर्षांपूर्वी राहिवाश्यांनी पुणे महापालिकेला दिला होता. पण हॉस्पिटलला नाव दिल्याने पालिकेने एकाच व्यक्तीचे दोन ठिकाणी नाव देण्यास नकार दिल्याचे सांगितले.” खेडकर यांनी आवर्जून सांगितले आज मी आणि पूर्व भागातील अनेक जण उच्च पदावर आहेत, ते डॉक्टर नायडू यांच्यामुळे, माझ्या अभियांत्रिकी शिक्षणासाठी डॉक्टर नायडू यांनी मदत केली.

डॉक्टर नायडू पुणे नगरपालिकेत असताना त्यांनीच ब्रिटिशांनी सुरु केलेल्या संसर्गजन्य रुग्णालयाचा विस्तार केला आणि नवी इमारत बांधली. त्याचे फोटो पण नायडू कुटुंबाकडे आहेत. आणि नंतर डॉक्टर नायडू यांच्या नावानेच हे रुग्णालय ओळखलं जाऊ लागले.

डॉक्टर नायडू कोण होते हे सांगण्यासाठी त्यांनी कोणकोणती पदे भूषवली ते देतो. त्यांचे पूर्ण व्यक्तिमत्व त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे सहकारी गॊ. प्र. सोहोनीं यांनी लिहिल्येला लेखात आहे, तो लेख फेसबुकवर पूर्ण टाकत आहे. सर्वानी तो लेख अवश्य वाचावा. यातून पुण्याचा इतिहास पण समजेल आणि नायडू यांचे कार्य किती मोठे होते ते समजेल.

– डॉक्टर नायडू यांचे पूर्ण नाव – डॉक्टर रामचंद्र कृष्णस्वामी नायडू
– कार्यकाल  – (जन्म -१ जुलै १८८५, मृत्यू – २७ एप्रिल १९५२)
– निवास्थान – सध्याचे लुणावत हॉस्पिटल असलेली इमारत जी सोमवार पेठ जवळील दारूवाला पूल शेजारी आहे
– महाराष्ट्र आणि कर्नाटक वैद्यक परिषद अध्यक्ष -१९४४
– इंडियन मेडिकल अससोसिएशन, पुणे शाखा अध्यक्ष – १९२२ ते १९४६
– पुणे नगरपालिका अध्यक्ष – १९२८, १९२९, १९३२
– पुणे नगरपालिका सभासद (तत्कालीन वॉर्ड ६ मधून, निवडून आलेले) – १९२२ ते १९३९
– इंडियन मेडिकल असोसिएशन कलकत्ता मध्यवर्ती संस्थेचे सभासद
– राजा धनराजगिरी हायस्कूल डॉक्टर नायडू यांनी सुरु केले, त्याचे संस्थापक आणि तत्कालीन अध्यक्ष
– संस्थापक फेलो मॉडर्न संस्था व वाडिया कॉलेज
– डॉक्टर नायडू नेत्ररोग तज्ज्ञ होते
– मुंबई आणि पुणे विद्यापीठ सिनेट सदस्य होते
– कॅम्प एज्युकेशन सोसायटी कार्यकारी मंडळाचे अध्यक्ष – १९३६ ते १९५२
– पुण्यातील विविध शिक्षण संस्थांचे फेलो
– साऊथ इंडियन सरस्वती विद्यालय आश्रयदाते
– पुणे जिल्हा महारोग निवारण समितीचे सभासद
– पुणे बालसंगोपन संस्था अध्यक्ष
– पुणे डिप्रेस्ड क्लास मिशन सोसायटी अध्यक्ष
– लॉर्ड रे इंडस्ट्रियल संग्रहालय अध्यक्ष
– पुणे शहर मद्यपान बंदी समिती अध्यक्ष
– नाशिक मध्यवर्ती लष्करी शिक्षण संस्था कार्यकारी मंडळाचे सभासद
– या व्यतिरिक्त अनेक संस्थावर त्यांनी सभासद म्हणून काम केले
– १९३४ साली ब्रिटिशांनी त्यांना राव बहादूर ही पदवी स्वतःहून बहाल केली
– पुण्याचे पहिले महापौर बाबुराव सणस यांनी संसर्गजन्य रुग्णालयाला डॉक्टर नायडू यांचे नाव दिले

डॉक्टर नायडू यांचे पुणे शहर आणि देशासाठी एवढे मोठे काम पाहता, त्यांच्या कुटुंबीयांची असलेली छोटी अपेक्षा – डॉक्टर नायडू यांचे छायाचित्र नायडू हॉस्पिटल मध्ये लावावे आणि त्यांनी ज्या परिसरात काम केले त्या दारूवाला पूल ते रास्ता पेठ रस्त्याला त्यांचे नाव द्यावे, ही इच्छा पुणे  महापालिका  स्वतःहून  पूर्ण करेल अशी अपेक्षा.

डॉक्टर नायडू यांनी पुणे नगरपालिकेत जे काम केले, ते तर आजच्या सर्व राजकीय नेत्यांनी आणि प्रशासनाने वाचावे. प्लेग नंतर डॉक्टर नायडू यांनी आरोग्य क्षेत्रात भरीव काम केले. ज्यामुळे आज पुण्यातील आरोग्यसेवा विस्तारलेली दिसते. आता कोवीड नंतर आरोग्य क्षेत्रात कसे काम करावे, याचे धडे त्यात सापडतील. फक्त पुणे नाहीतर देशभरातील महापालिका आणि नगरपालिकांना याबाबत काम करता येईल. ते मी दुसरया लेखात लिहीत आहे. विशेष म्हणजे या कामाचा अहवाल स्वतः डॉक्टर नायडू यांनी लिहिलेला आहे.

(अभय खैरनार हे ज्येष्ठ पत्रकार आहेत.)